Sınır aşırı dünya mirası alanları ve Türkiye bağlamında tespiti, geliştirilmesi ve sunulması için ilke ve ölçütler

Abstract

Günümüzde kültürel alan sınırları ile siyasi sınırlar örtüşmemektedir. Bu nedenle, kültür varlıklarının bütüncül korunması hususunda sorunlar görülmektedir. Bu çerçevede, Dünya Mirası ile ilgili seri adaylıklar, sınır aşırı adaylıklar ve sınır aşırı seri adaylıklar gibi yeni konular tartışılmaktadır. Tematik çalışmalara önem verilerek, birçok ülkenin sınırlarının ötesinde kalan kültür varlıkları için komşu taraf devletlerle Dünya Mirası Listesi için ortak adaylık dosyası hazırlanması gündeme gelmiştir. Konunun uzmanları tarafından dosya değerlendirme sürecindeki zorluklar yeni değerlendirme kriterleri ortaya çıkarmakta, bu da Dünya Mirası Sistemi terminolojisine yeni kavramlar eklenmesi sonucunu doğurmaktadır. Çalışma kapsamında, araştırmanın kavramsal çerçevesini oluşturabilmek için, ilk olarak konuyla ilgili terminolojiye yer verilmiştir. Sınır aşırı, ülke aşırı gibi kavramlar üzerinden irdeleme ve yorumlar yapılmıştır. Belirtilen kapsamda ortak mirasın korunmasıyla ilgili güncel bir tartışma açmak hedefiyle hazırlanan bu doktora tez çalışmasında ilk olarak, Sınır Aşırı ve Ulus Aşırı Seri Miras kavramları ve açılımları sorgulanmıştır. Dünya Mirası Sisteminin yeni alanında irdelenen kültürel miras alanları için “Sınır Aşırı (Ötesi) Seri Miras” kavramı kabul edilmiştir. Konu ile ilişkili kaynaklarda yer alan “Sınır Aşırı Seri Miras” (Transboundary Serial Heritage) ve “Ulus Aşırı Seri Miras” (Transnational Serial Heritage) gibi kavramlar yeni tartışılmakta olup; Türkçe kaynaklarda bu kavramlar yer almamaktadır. Tez çalışmasında izlenen yol dört aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada, Dünya Mirası ile ilgili literatür araştırması ve arşiv çalışması yapılarak terminoloji irdelenmiş ve yeni kavramsal yaklaşım olan sınır aşırı seri dünya miras alanlarının dünya miras sistemi içerisindeki yerine değinilmiş ve önemine dikkat çekilmeye çalışılmıştır. İkinci aşamada, Dünya Mirası Listesi’ndeki mevcut sınır aşırı seri varlıklar incelenerek bir sınıflandırma yapılmıştır. Üçüncü aşamada sınır aşırı seri kültür varlıklarının tespiti, değerlendirilmesi ve sunulması, korunması ile ilgili yaklaşımlar ortaya konularak konunun sentezi yapılmıştır. Dördüncü aşamada ise Dünya Mirası Listesi için, Türkiye ile yakın komşularının Dünya Miras Listesi (World Heritage List) ve Geçici Listesi (Tentative List) incelenerek potansiyel Sınır Aşırı ve Ulus Aşırı Seri Kültür Varlıkları listelenmiştir. Dünya Mirası Listesi’nde ve Geçici Liste’deki mevcut sınır aşırı seri adaylık dosyaları incelenerek, konu ile ilgili yönergeler ışığında, konunun geniş kapsamına dikkat çekilmiştir. Koruma alanında Türkiye ile yakın komşuları arasındaki ortak değerlendirilebilecek potansiyel kültür varlıkları için araştırma yapılmıştır. Adaylık senaryoları ortaya konularak, DML’deki benzer varlıklar arasında karşılaştırmalı analiz yapılmıştır. Benzer örnekler üzerinde yapılan incelemeler ile öne çıkan kriterlerin önemi vurgulanmıştır. Tez çalışmasının amacı, Dünya Mirası Sistemi’nde yeni bir konu olan Sınır Aşırı ve Ulus Aşırı Seri Adaylıklar’ın önemini, özelliklerini ortaya koyarak, Sınır Aşırı ve Ulus Aşırı Seri Miras konusunda Türkiye’nin potansiyelini göstermektir. Bu bağlamda, ilgili üç konu tartışılmıştır. Tez çalışması, sınır aşırı ve ulus aşırı seri mirasla ilgili terminolojinin incelenmesiyle başlar. Daha sonra, Dünya Mirası Listesi'nde ve Geçici Listede yer alan Ulus Aşırı Seri Dünya Miras Alanları değerlendirilmiştir. İkinci olarak, Dünya Mirası Sistemi’nin ve DML nin güncel bir konusu haline gelen sınır aşırı miras kavramsal olarak ele alınmıştır. UNESCO Dünya Mirası Sisteminin bu yeni eğiliminin nedenleri, güçlü yönleri, zayıf yönleri ve potansiyelleri tartışılmıştır. Dünya’dan ve Türkiye’den örneklerle desteklenerek Sınır Aşırı ve Ulus Aşırı Seri Adaylıkların Üstün Evrensel Değerleri, özgünlük ve bütünlük değerleri irdelenmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye ve komşularının Dünya Miras Listesi ve Geçici Listesi analiz edilerek, ulus aşırı seri adaylık kavramı benzer kültürel varlıklar ve alanlar üzerinden değerlendirilmektedir. Son olarak, sınır aşırı ve ulus aşırı seri mirasın belirlenmesi, geliştirilmesi ve korunmasının sonuçları tartışılmaktadır ve bu konuda önerilerle birlikte bir sentez olarak sunulmaktadır.