Kentiçi ulaşımda otobüsle toplu taşıma için işletmecilik şeklinin belirlenmesine yönelik bir matematik model

Abstract

Kentlerimizdeki ulaşım problemleri günden güne artmakta ve kentiçi ulaştırma sistemlerinden yararlanan kişilerin seyahat koşullan ağırlaşmaktadır. Özel araç sahipliliğinin artması yetersiz kentsel altyapı nedeniyle büyük boyutta ulaşım problemleri doğurmaktadır. Ulaşım şebekesi, insanlara hizmet etmekten çok özel araçlara hizmet verir duruma gelmiştir. Özellikle zirve saatlerdeki tıkanıklık etkileri toplutaşıma sistemlerinin önemini onaylar mahiyettedir. Gelinen noktada, toplutaşımacılığı çekici hale getirecek önlemler kaçınılmaz olmuştur. Kentiçi toplutaşıma sistemleri karayolu, raylı ve denizyolu olmak üzere üç ana türü bünyesinde barındırmaktadır. Büyük insan kütlelerinin hızlı bir şekilde taşınmasında raylı sistemler önde gelir. Ancak erişim fonksiyonunun düşük olduğu raylı sistemlerin, yatırım maliyetleri ve süreleri de yüksektir. Denizyolu taşımacılığı ise yolcu kapasitesi yüksek olmasına karşılık kıyı kentleri dışında kullanılmaz. Bunların yanında karayolunu kullanan toplutaşıma sistemlerinde, bir taraftan yatırım için uzun süreye ihtiyaç duyulmazken, diğer taraftan yüksek erişim fonksiyonuyla işletme imkanı vardır. Taşıtların yuvarlanma yüzeyi karayolu olduğu için esnek bir taşımacılık hizmeti verirler. Bu yüzden vazgeçilemezdirler. Otobüsler, bu tür taşımacılıkta en çok kullanılan taşıtlarıdır. Kentiçinde diğer türlerle koordineli olarak işletilmeleri, etkin bir toplutaşıma şebekesinin oluşumuna katkı sağlar. Bu çalışmada, kentiçi ulaşımda otobüsle toplutaşımacılık incelenmiştir. Otobüsle toplutaşımacılıkta çeşitli işletmecilik şekilleri kullanılmaktadır. Tezde, ağaç gövdesi şeklinde (dallanmış) bir toplutaşıma şebekesinde, otobüs işletmeciliği şeklinin (Ekspres ve/veya klasik işletmecilik) belirlenmesi amacıyla bir matematik model oluşturulmuştur. Giriş bölümünde kentiçi ulaşım sistemlerine değinildikten sonra toplutaşıma sistemi ayrıntılı bir şekilde analiz edilmiştir. Sistemin girdileri ve çıktıları tanımlanmış, karar verme süreci anlatılmış, karşılaşılan toplutaşıma şebekesi yapılan verilmiştir. İkinci bölümde otobüsle toplutaşıma, bir sistem yaklaşımıyla değerlendirilerek, girdileri, çıktıları, kullanılan işletmecilik şekilleri detaylı olarak sunulduktan sonra bir yapısal çerçeve ile özetlenmiştir. Konu ile ilgili kaynak taraması verildikten sonra, bu bölümün sonunda kaynaklar hakkında kısa bir değerlendirme yapılmıştır. Üçüncü bölümde teze konu olan matematik model için bir düşünce yapısı sunulmuştur. Modelle ilgili formülasyon verildikten sonra "toplam sistem maliyetini" minimum yapan bir amaç fonksiyonu yazılmıştır. Problem zorluğu gösterilmiş ve sezgisel bir çözüm algoritması önerilmiştir. Bu bölümün sonunda modele ait bazı sayısal uygulamalara yer verilmiştir. Örneklerle toplam sistem maliyetinin, başlangıç çözümüne göre düştüğü gösterilmiştir. Özellikle, talep yapışırım, çok duraktan-çok durağa bir dağılımdan, tek duraktan-tek durağa bir dağılıma doğru yaklaştıkça, elde edilen sonuçların daha da olumlu olduğu belirlenmiştir. Dördüncü bölümde ise elde edilen diğer sonuçlarla birlikte öneriler, araştırmacıların dikkatlerine sunulmuştur.