Sanayi kümelerinin başarısında sosyal sermayenin rolü: Ankara ve Konya makine imalat sanayi örneği

Abstract

Ekonomik coğrafya ve bölgesel kalkınma yazını son otuz yıldan buyana, sanayi kümelerinin arka planını oluşturan unsurların anlaşılması ve çözümlenmesi üzerine odaklanmaktadır. Sanayi kümelerine yönelik ilginin artması, sanayi kümelerinin başarısındaki temel faktörlerin belirlenmesi ve yeni kümelenme stratejilerine yönelik politikaların üretilmesine yönelik alternatif arayışları zorunlu kılmaktadır. Bu arayışların, sanayi kümelerinin başarısının bir diğer önemli unsuru olarak kabul edilen yoğun işbirliği süreçlerinin anlaşılması ve çözümlenmesi açısından sosyal sermaye, sosyal ağlar, güven, yakınlık gibi kavramları temel alan kuramlar üretilmesi üzerine odaklandığı görülmektedir.Bu gelişmelere paralel olarak tez çalışmasında, sanayi kümelerinin başarısına etki eden sosyal ve kültürel faktörler bütünü olarak tanımlanan sosyal sermayenin, kümede ortaya çıkan bilgi ağlarının yapısı ve özellikleri ile sanayi kümelerinin bilişsel ve ekonomik performansı üzerindeki rolünün belirlenmesi amaçlanmıştır. Bir sanayi kümesinde başarısının temel göstergesi olan bilişsel ve ekonomik performans kurumlar, organizasyonlar ve firmalar gibi aktörler arasındaki bilgi ağlarının enformel ve formel yollarla ortaya çıkan sosyal sermaye unsurları aracılığıyla gelişir. Bir başka deyişle, sosyal sermaye aktörler arasındaki bilgi paylaşımı ve bilgi yayma sürecine yardım etmenin yanında, kümede farklı işbirlikleri ve rekabetçi yapıların gelişmesine de olumlu katkıda bulunmaktadır. Bu bağlamda tez çalışması, genel çerçevesi itibarıyla "sosyal sermaye, bilgi ağlarının yapısı ve özellikleri ile sanayi kümelerinin bilişsel ve ekonomik performansı üzerinde belirleyici bir etkiye sahiptir" varsayımına dayandırılmıştır. Bu varsayım bağlamında, tez çalışması iki temel sorunun cevaplandırılması üzerine kurgulanmıştır. Birincisi, sanayi kümelerinde bilgi ağları açısından farklı rollere ve pozisyonlara sahip firmalarda, sosyal sermaye ve firma özellikleri açısından da farklılaşma olup-olmadığıdır. İkincisi, sosyal ve kültürel bir varlık olarak tanımlanan sanayi kümelerinin başarısında, sosyal sermaye belirleyici bir role sahip midir" Sanayi kümelerinin başarısında sosyal sermayeye ilişkin bir tipolojiden bahsedilebilip-bahsedilemeyeceğidir.Bu tez çalışmasının, ekonomik coğrafya ve bölgesel kalkınma yazınında sosyal sermaye ve güven gibi soyut kavramların sanayi kümeleri özelinde nasıl ölçümlenmesi gerektiğine ilişkin sorunsala alternatif çözüm(ler) üretilmesi ve bölgesel kalkınma politikalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Dolayısıyla tez çalışmasının hedeflenen katkısının sağlanabilmesi açısından kapsamlı bir kaynak taraması ile elde edilecek bulguların karşılaştırılabilir olması ve amaca yönelik uygun metodolojik çerçevenin belirlenmesinin yanı sıra, örneklem alanların seçim ölçütleri de büyük önem taşımaktadır.Bu çerçevede, tez çalışması kapsamında, üretim yapısı ve sosyal"ekonomik özellikleri açısından farklı özellikler gösteren iki farklı bölge seçilerek, anket ve derinlemesine görüşme yöntemiyle elde edilen bulguların karşılaştırılmalı değerlendirilmesine dayanan bir metodoloji izlenmiştir. Bu metodolojik izlence kapsamında, derinlemesine görüşme yöntemiyle elde edilen betimletici verilerin sentezlenmesi, sosyal sermaye gibi soyut bir kavrama ilişkin yaklaşımların daha sağlıklı değerlendirilmesine olanak sağlamıştır.Tez çalışmasının kuramsal arka planı, güncel bölgesel kalkınma, ekonomik coğrafya ve sanayi kümeleri yazını ile ekonomik mekânın sosyal atmosferini tanımlayan sosyal sermaye kavramlarına dayanmaktadır.Tez çalışması yedi ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümü, çalışmanın amacı ve kapsamının belirlendiği giriş bölümüdür. Çalışmanın genel çerçevesinin çizildiği ve kuramsal tartışmaların yapıldığı ikinci bölüm, aynı zamanda çalışmada elde edilen bulgular ile karşılaştırılabilir kuramsal temeli oluşturmaktadır.Üçüncü bölüm, çalışmanın araştırma yöntem"tekniklerinin belirlenmesi, hipotezlerin açıklanması"ortaya konulması ve alan çalışmasının tasarımı gibi metodolojik açıklamaları içermektedir.Bu çerçevede, ekonomik büyüme ve yenilikçilik aktiviteleri gibi firma performansını tanımlayan değişkenler ile sosyal ağlar, güven ve yakınlık gibi sosyal sermaye değişkenlerinin belirlenmesi, bu değişkenlerin ölçülmesi ve sosyal sermaye unsurlarının firma bilişsel ve ekonomik başarısı üzerindeki etkilerini belirlenmesine yönelik yöntemlerin geliştirilmesi üçüncü bölümün konusunu oluşturmaktadır.Dördüncü bölüm, çalışma alanlarının imalat sanayi yapısı ve özellikleri ile çalışma yapılan sektöre ilişkin girişimci ve firma özelliklerine ilişkin genel değerlendirmeler yer almaktadır. Ayrıca, bölgenin üretim organizasyonu ve yapısı ile girişimci özellikleri bağlamında küme başarısına yönelik değerlendirmeleri de içermektedir.Beşinci bölümde, bilgi ağları bağlamında firmaların küme içindeki rolü ve pozisyonuna ilişkin analizler gerçekleştirilmiştir. Bu analizler sonucu, firma özellikleri ve sosyal sermaye potansiyellerinin nasıl farklılaştığı değerlendirilmiştir.Altıncı bölümünün konusu, sosyal ağlar, güven ve yakınlık gibi sosyal sermaye unsurlarının firma bilişsel ve ekonomik başarısı üzerindeki etkilerinin belirlenmesi ve çalışma alanları için sosyal sermaye tipolojilerinin geliştirilmesidir.Son bölümde ise, bilgi ağları açısından farklı rollere sahip firmaların sanayi kümelerinin bilgi ve öğrenme alt yapısı açısından önemi, bilgi ve öğrenme kapasitesi yüksek firmaların sahip oldukları sosyal sermaye -sosyal ağlar, güven, yakınlık gibi- potansiyelleriyle firma yenilikçilik aktiviteleri ve başarısı üzerindeki etkileri her iki çalışma alanı ve uluslararası örnekler üzerinden tartışılmıştır.Sosyal sermayenin firma başarısı üzerindeki etkilerinin, sanayi kümeleri örneğinde karşılaştırılmalar yoluyla belirlenmesi üzerine odaklanan bu tez çalışması sonucunda, bilgi ağları özelinde küme içinde farklı pozisyonlarda bulunan firma özelliklerinin ve sosyal sermaye unsurlarının, sanayi kümelerinin başarısında -özellikle yenilikçilik aktiviteleri ve ekonomik performans düzeyinde- önemli ve etkin rol oynadığı belirlenmiştir. Özetlenirse, tez çalışması sonucunda ulaşılan bulgular "bilgi ağlarının" ve "sosyal sermayenin" küme başarısındaki rolü olmak üzere iki başlık altında vurgulanabilir:Birincisi, Ankara ve Konya örneklem alanları düzeyinde, bilgi ağları açısından merkezi konumda bulunan firmaların, bölge ve kümenin başarı açısından önemli roller üstlendiği ve kümenin öğrenme sürecine olumlu yönde katkı sağladığıdır.İkincisi ise, sosyal sermaye unsurlarının firma bilişsel ve ekonomik performansı üzerinde belirleyici bir etkiye sahip olmasına karşın, Ankara ve Konya örneklem alanları düzeyinde sosyal sermaye kavramı için ortak bir tipolojinin geliştirilemediğidir. Başka bir ifadeyle, gerek değişkenler ve değişkenlere ilişkin verilerin toplanması gerekse elde edilen değişkenlerin ölçülmesi açısından örneklem alanlar düzeyinde sosyal sermaye gibi soyut bir kavrama ilişkin belirli bir tipolojinin varlığından söz edilmesinin "bugün için" mümkün olmadığıdır.Anahtar kelimeler: Sanayi kümeleri, bilgi ağları, sosyal sermaye, sosyal ağlar, güven, yakınlık, sosyal ağ analizi.