19. yüzyıl Anadolu şehirsel ağı ve hinterland ilişkileri, Kayseri örneği

Abstract

Bu tez 19. yüzyılda Anadolu Şehirsel Ağı'nın evrimini, ağda orta kademede yeralan merkezlerden Kayseri'nin ağa bağlanabilirliğini ölçmeyi ve kentin uzun mesafe ticaret etkinliklerinden kaynaklanan hinterlandının uzanımını tespit etmeyi amaçlayan bir kentsel sistem araştırmasıdır. Çalışmanın bir diğer amacı şehirsel ağın mekânsal organizasyonunu açıklayabilmek için ulaşım ve iletişim sistemlerini, kentsel merkezlerin nüfus büyüklüğü dağılımını ve hiyerarşisini belirlemektir. Bunun yanısıra ağdaki düğüm noktaları arasındaki etkileşimin yapısını ve son olarak düğüm noktalarının mekânsal biçimini, yerleşik alan ve ticaret merkezi büyüklüklerini ortaya çıkarmaktır.Araştırmada hem niteliksel hem niceliksel bir yöntem kullanılmış ve 19. yüzyıl Anadolu Şehirsel Ağının evrimi iki temel yaklaşım çerçevesinde çözümlenmiştir. Bunlardan ilki nüfus ve vergi büyüklüğüne bağlı olarak sistemin üstten-alta doğru okunması, ikincisi orta kademedeki sistem elemanlarının merkantil etkinlikleri üzerinden sistemin aşağıdan-yukarıya doğru okunmasıdır. Kayseri kentinin ağdaki analizi yapılırken iç içe geçmiş ağlar kümesi kullanılarak makro, mezo ve mikro coğrafi ölçekte değerlendirilmiştir. Temel örneklem alan olan Kayseri'nin şehirsel ağdaki konumunun gerekçesini açıklamak üzere, kentin ticaret merkezi ve makroform büyüklüğü uzun mesafe ticaret hinterlandında yeralan ve hepsi aynı coğrafi bölgede bulunmayan on kent (Bursa, Ankara, Tokat, Amasya, Sivas, Konya, Antep, Urfa, Diyarbakır, Maraş) ile karşılaştırılmıştır.xiiiAraştırmanın önemli bulgularından biri, 19. yüzyılda Anadolu Şehirsel Ağı'nın biçimlenişinde iç kesimlerde yeralan kentlerin yerine kıyı/liman kentleri odaklı bir dönüşümün gerçekleştiği ve İzmir, Trabzon, Samsun gibi bazı kıyı kentlerinin ağda üst kademelere tırmandığıdır. Bu dönemde bölgelerarası ticaret uluslararası ticaretin önüne geçen bir ekonomik etkinlik olarak ortaya çıkmış ve Anadolu'nun Batı bölgesindeki kentler uluslararası ticaret eylemlerinde ağırlık kazanırken bölgelerarası ticaret kuzey ve güney bölgelerde yeralan kentlerin uzmanlık alanı olarak belirmiştir. 19. yüzyılın avantajlı lojistik koridorlarını yaratan demiryolları rekabet halinde olduğu kervanyollarının etkinliğinin zayıflamasına bağlı olarak bölgelere göre farklı ekonomik avantaj sağlamıştır. 19. yüzyılda nüfus büyüklüğü bakımından Anadolu Şehirsel Ağı'nın orta kademedesinde yeralan pekçok kent (Ankara, Tokat, Amasya, Diyarbakır, Antep, Urfa, Sivas) sistemin İzmir ve Bursa'dan sonra üçüncü kademesinde yeralan Kayseri kenti çevresinde, kuzeyde ve güneydoğuda yoğunlaşmıştır.Önemli bulgulardan bir diğeri, Kayseri'nin doğu?batı ve kuzey?güney yönde ilerleyen, Akdeniz'i Karadeniz'e bağlayan karayolları vasıtasıyla ulaşımın her yönden kolaylıkla sağlanabildiği kritik yollar üzerinde bir düğüm noktası olduğudur. Kayseri değerde yüksek olan lüks tüketim mallarının, savunma sanayiinde kullanılan stratejik malların ve boya sanayisinin önemli bir hammaddesinin üretimi ve organizasyonu işlevleri ile birlikte kent üstü tüccar ağlarına bağlanabilirlik kazanmıştır. Kayseri kentinin yakın ve uzak hinterlandında yeralan kentlerle kurduğu bağımlılık ilişkileri temelinde gelişen etkileşimler sayesinde kurulan kentsel ağın ortaya çıkışında aracı kanallar olarak beliren girişimcilik ruhu yüksek tüccarların ve tüccarlar eliyle yaratılan mübadelenin rolü önemlidir. Önemli bir aracı kanal durumunda olan Kayserili tüccarların bölgelerarası ticaret akışları üzerine kurdukları pazarlama ve pamuk ticareti üzerine imalât organizasyonu 1865 yılına kadar çok geniş bir üretim ağına sahip olmuştur. Kayseri kenti yakın ya da uzak çevresindeki bölgelere, uç noktaları Erzurum, Tarsus, İstanbul ve İzmir'e, ulaşan önemli miktardaki ticaret eylemlerinin merkezi biçiminde işlev görmüştür. Kayseri'nin Anadolu'nun merkezinde dağıtımın ana bölgesi olarak işlemesindeki kritik konumunu yaratan ticarette kullanılan lojistik bağlantı koridorları ve kritik kanallardır.Bu araştırmanın öncelikli sonucu, bir şehirsel ağ içerisinde maddi bir ürünün ticaretine dayalı olarak gelişen uzun mesafe ticaret etkinlikleri ile birbirine bağlanan kentlerin alt-bölgesel kent ağlarını ortaya çıkarmasıdır. Alt-bölgelerin ekonomik bütünleşmesi ulaşım sisteminde aracı kanal olarak işlev gören ve geniş bir hinterlanda erişim gücü olan bölgesel ticaret merkezleri tarafından kontrol edilir. Bölgesel ticaret merkezlerinde merkantil aktivitelerin bir göstergesi olan ticaret merkezi gelişmiştir.