Özet:
Osmanlı Devleti'nde 19. yy'da başlayan modernleşme ve yenilenme süreci Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla devam etmiştir. Yeni kurulan devlet farklı bir teşkilatlanma ve idari işleyiş oluşturmaya başlamıştır. Bu çağdaşlaşma hareketleri mimari ve kültürel ortamda da görülmüştür. Değişimin sonuçlarından biri yeni ihtiyaçlar çerçevesinde kentsel alanda bir dizi büyük programlı yapı gereksinimi duyulmasıdır. Devletin yeni yapı inşa etme programının bütçe sıkıntıları gibi durumlar ile sınırlı kaldığı ve inşa çalışmaları yapılamadığı durumlarda geçmiş dönemlerde inşa edilmiş yapıların yeniden kullanımları söz konusu olmuştur. Bazıları önceki yüzyıllarda bazıları da henüz yeni inşa edilmiş durumda olan bu yapıların Osmanlı Devleti'nin son yıllarında ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında yeni işlevler ile tekrar kullanılmalarının sebepleri; reform hareketleri sonucu ortaya çıkan ihtiyaçlara yönelik yeni yapı gereksinimi bulunması, bütçe sıkıntıları, inşaat yapılmaması ve gereksinimlerin karşılanması amacıyla mevcut durumda kullanılmayan ya da yeni işlevi ile kullanımına daha çok ihtiyaç duyulan yapı stokunu değerlendirmek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yapıların tümü Tanzimat Fermanı'nın ilanından sonra inşa edilmiştir. Bu çalışma kapsamında 19. yy'da inşa edilerek özgün işlevi dışında bir işlevle yeniden kullanılan İstanbul genelindeki büyük programlı yapılar kurum arşivleri aracılığıyla tespit edilmiş ve yerinde incelenmiştir. Tahsis edildikleri dönemde henüz yeni inşa edilmiş durumda olan, günümüzde ise kültür varlığı olarak nitelendirilen yapıların yeniden işlevlendirilmesi ile sonuçlanan sürecin belgelere yansıdığı, bu durumun 1900'lerin başında başlayarak Cumhuriyet'in kurulmasıyla hız kazandığı; yapıların hem tahsis edilmelerinin hem de yeni işlevler ile kullanılmalarının 1955'lere kadar ki dönem aralığında yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Çalışmada 19. yy'dan Cumhuriyet'in kuruluşuna kadar Osmanlı Devleti'nin; Cumhuriyet'in ilk yıllarından 1950'lere değin Türkiye Cumhuriyeti'nin siyasi, toplumsal ve mimari ortamı bağlamında, bir yapının tahsisinin yapılması durumu araştırılmış; tahsisi yapılarak yeni işlev verilen büyük programlı yapılara değinilerek bu kapsamda yapılan müdahalelerin dönemin mimari yaklaşımları, günümüz koruma kuramı ve koruma tarihi bağlamında çerçevesi çizilmeye çalışılmıştır.
