Niyazi Berkes'in akademik ve politik düşünü

Abstract

Bu çalışmanın amacı, cumhuriyetin ilk kuşak aydınlarından olan Niyazi Berkes'in akademik ve politik düşününün incelenmesidir. Çalışmada önce Niyazi Berkes'in düşün yapısının oluşumunda ve gelişiminde önemli bir rolü olduğunu düşündüğümüz yaşamı belirli dönemeçleriyle ele alınmıştır. Ardından düşün yapısı, kurucu/etkileyici unsurları olarak kabul edilebilecek oryantalizm, din, Kemalizm, Marksizm konulan ekseninde incelenmiştir. Niyazi Berkes, Türkiye'nin "demokrasi"ye geçtiği yıllarda "komünistlik"le suçlanarak üniversiteden uzaklaştırıldığı için akademik yaşamım Kanada' da islamolog olarak sürdürmek zorunda kalan bir toplumbilimcidir. Uzmanlık alanlarının yanı sıra tarih, siyaset bilimi, ekonomi, felsefe, edebiyat eleştirisi, folklor, düşünce tarihi gibi pek çok alanda eserler vermiş; bilimsel alandaki teorik sorunsallardan güncel politik konulara kadar geniş bir ilgi/bilgi alanım inceleme konusu etmiştir. Sosyoloji eğitiminin Türkiye'de kurumsallaşmasına, ampirik verilere dayalı bilim anlayışının yerleşmesine dikkate değer katkılar sunmuştur. Türkiye'nin çok partili yaşama geçtiği yıllarda demokratik muhalefetin önde gelen aydınlarından biri olmuş; 1960'h yıllarda ise Yön Hareketi çerçevesinde sol düşünce atmosferinin belirlenmesinde ve Kemalizmin Sosyalizmden esinlenerek yeniden yorumlanmasında önemli katkısı olmuştur. Akademik yasanımın önemli bir bölümünü Batılı bir üniversitede sürdürmesine rağmen Batıdaki akademik dünya ile bütünleşememiş; eserlerini ağırlıklı olarak Türkçe dilinde ve Türkiye'ye yönelik yazmıştır. Yurtsever ve toplumcu kişiliğe sahip bir aydın olarak Türkiye'nin ve Türkiye halkının sorunlarım bilimsel çalışmalarında öncelikli inceleme konusu etmiştir. Berkes'in akademik yaşamına DTCF'de Marksist düşüncede biri olarak başlayıp, Kanada' da soğuk savaş koşullarında bir İslam araştırmacısı olarak sürdürmek durumunda kalması düşün yapısında farklılaşmalara yol açmıştır. Buna ek olarak Batılı gelişmiş bir ülkede, Doğulu azgelişmiş bir ülkenin aydım olarak yaşadığı çatışmalar da düşüncesine yansımıştır. ivYurtdışındaki çalışmalarında Oryantalizmin kültürelci yaklaşımınm etkilerini görmek mümkündür. Bu doğrultuda yurtdışındaki eserlerinde Türkiye'nin modernleşme tarihini din, eğitim, hukuk gibi kültürel alanlardaki değişimi inceleyerek ele alır. Bununla birlikte yer yer Edward Said' in Oryantalizmi sömürgeciliğin keşif kolu olarak değerlendiren perspektifi ile paralel değerlendirmelerde bulunur. Kanada' daki çalışmalarını İslamolog olarak sürdürmesi düşün yapısında din ve laiklik olgularının merkezi bir yer edinmesine neden olur. Bu bağlamda Osmanlı ve Türkiye tarihinde dinin yerini ve sekülerleşme sürecini ayrıntılı olarak analiz eder. Özellikle yurtdışındaki eserlerinde dinin toplumsal değişmede başat bir rol oynadığını savunur. Türkiye'nin sekülerleşme sürecinin 18. yy'da başlamasına karşın Atatürk döneminde doruğuna ulaştığım söyler. Türk devriminin en önemli niteliği olarak değerlendirdiği laikliğin Türkiye'de özgün bir biçimde uygulandığım ifade eder. Düşün yapısının ana eksenini oluşturan Kemalizm'i Türkiye'nin geri kalmışlığına çözüm üretecek bir ideoloji olarak yeniden yorumlar. Kemalizmin milliyetçilik, devrimcilik, devletçilik gibi temel ilkelerinin içeriğini Sosyalizmden esinlenen bir perspektifle oluşturur. Kemalizmi antiemperyalist devletçi bir karakterde tanımlayan düşünceleri bugün kendisini "ulusal solcu", "sol Kemalist" olarak nitelendiren akımlarda etkisini sürdürmektedir. Marx'in Berkes'in düşüncesindeki etkisi, özellikle Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi'ndeki yıllarda belirgindir. Yurtiçindeki yayınlarında sürekli atıf yaptığı Marx'in altyapı-üstyapı, sınıf mücadelesi gibi temel kavramlarının Türkiye gibi azgelişmiş ülkeler için geçerli olamayacağını düşünür. Türkiye'nin özgün bir tarihsel geçmişe sahip olduğu ve modern toplumsal sınıfların Türkiye'de tam olarak oluşmadığı gerekçelerinden hareketle Türkiye'nin kendi sosyalizm anlayışını yaratması gerektiği tezini üretir. Bu bağlamda Türkiye'deki temel çelişkinin sınıflar arasındaki çelişki değil, emperyalist ülkeler ve yerli işbirlikçileri ile Türkiye halkı arasındaki çelişki olduğunu savlar. Türkiye'ye özgü bilimsel bilgi ve sosyalizm üretme tezinin bir sonucu olarak da Osmanlı ve Türkiye tarihini, özgün yanlarım (Asya tipi üretim biçimi, doğulu despotizm, İslam) öne çıkararak analiz eder.