Özet:
Bu çalışmanın amacı, Türk boyları arasında uygulanan armağan değiş tokuş/karşılıklı
yükümlülük sistemini Türk destanları üzerinden değerlendirmektir. Sosyal bilimler
literatürüne yirminci yüzyılda dahil olan armağan kuramı araştırmanın kuramsal
çerçevesini oluşturacaktır. Armağan kuramının temel ilkesi verme–alma–geri verme
döngüsüyle topluluklar arasında barışın sağlanmasıdır. Bu ilke, görünürde gönüllü
olmasına rağmen eski toplumlarda düzenin sağlanması açısından zorunludur.
Topluluklar arasında barışın sağlanması ve korunması bu ilkeler eşliğinde verilen
armağanlar ile mümkün olur. Bu temel ilkeleriyle armağan kültürü, eski Türk
toplumunu oluşturan boylar arasında da gelişmiş ve sonraki nesillere aktarılmıştır.
Türk kültüründe eski dönemde yaşayan ve kalıntıları günümüze ulaşan toy, potlaç
tipi yağma, kalın/başlık, yoğ (ölü aşı), ad verme, beşik kertmesi gibi adetler
armağan/karşılıklı yükümlülük sistemine ait uygulamalardandır. Bu uygulamaların
izlerine sözlü kültür ürünleri olan Türk destanlarında rastlanır. Bu çalışmada farklı
inanç sistemine sahip ve farklı coğrafyada yaşayan Türk boylarının destanlarından
altı tanesi seçilerek bu destanlarda armağan kültürünün izleri incelenmiştir. Yukarıda
zikredilen uygulamaların, farklı destanlarda en az bir kez ya da daha fazla geçmesi,
armağan/karşılıklı yükümlülük kültürünün Türk boylarında bir sistem olarak
varlığına işaret eder. Destanlar ayrıca bunların uygulanma biçimleri hakkında da fikir
verir. Buna göre; eşik dönemlerinde verilen armağanlar (doğum/düğün/ölüm toyları,
ad verme gibi), aileleri birleştiren karşılıklı sözleşmeler, taraflar arasında dostluk
tesis eden armağanlar, siyasi armağanlar karşılıklı yükümlülük siteminin uygulandığı
alanlardır.
