Abstract:
Bir dilbilim kavramı olarak nesne üzerine dünya dilleri ve Türkçe özelinde
anlambilim, biçimbilim ve sözdizim düzlemlerinde birçok tartışma konusu
bulunmaktadır. Nesne ve durum kavramlarının kendileri evrenseldir ama nesnenin
alabileceği durumlar ve durum biçimbirimleri gibi konular dilden dile ve bir dilin
içinde zamanla değişiklik göstermektedir. İncelenen her dil ve derlenen veriler; nesne
kavramı, nesne ile ilgili işlemler, nesne ile durum arasındaki ilişki ve diğer tartışmalı
konularda daha derin bir anlayışın oluşmasına katkı sağlayacaktır.
Türkçenin biçimbirimler açısından zengin bir dil olmasının da etkisiyle Türkçede
nesneye genellikle biçimbilim açısından yaklaşılmıştır. Bu çalışmada, yirminci
yüzyılın ikinci yarısının başlarından itibaren sözdizim çalışmalarına damgasını
vuran, yapısalcı akımın önemli temsilcilerinden Evrensel Dilbilgisi okulunun
1990’larda şekillenen günümüzdeki son evresi Minimalist Program esas alınmıştır.
Bu çalışma, sınırlarının el verdiği ölçüde, nesne kavramı etrafında dönen
tartışmalara, Orhon Türkçesi verisi üzerinden bakarak katkı sağlamayı
amaçlamaktadır. Ele alınan yazıtların bütünlüklü olan bölümlerinin metinlerinde
geçen eylemlerin nesne alıp almama, doğrudan ve dolaylı/eğik nesne alma, çift
nesnelilik açılarından dökümleri yapılmış, birleşik-görünümlülük (pseudoincorporation) kavramı üzerinde durulmuş, eylemin önüne gelen yalın adların
sözdizim açısından konumları, özellikle beklenilmeyen bir davranış gösteren
nesnelerde olası anlambilimsel etkenler ve kısıtlar, nesnenin belirlilik, özgünlük,
referanslılık, parçacıl-bütüncül olma, sayı açısından sınırlılık, eylemin sonuçluluğu
vb. açısından konumları incelenmiştir. Başta günümüz Türkiye Türkçesi ile ve başka
bazı dillerden tartışmalı örneklerle karşılaştırmalar yapılmış ve çeşitli dilbilimciler
tarafından önerilen bazı çözümlerin Orhon Türkçesine uygulanabilirliği tartışılmıştır.
Ayrıca yaygın olarak kullanılagelen belirtme durumu, belirtili nesne gibi
adlandırmaların yerindeliği sorgulanmıştır.