Özet:
Tez çalışmamız, 18. yüzyılın sonunda, önceki Dört Dilli Sözlük’e kelimelerin
Çağatay Türkçesi çevirisinin de eklenmesiyle beş dilli olan, Çince “御制五体清文
鉴” (Yu-zhi Wu-ti Qing-Wen-Jian) olarak adlandırılan (Han tarafından Yazılan Beş
Dilli Mançuca Sözlük), kısaca Beş Dilli Sözlük olarak bilinen eserin geniş bir tanıtımı
ve zengin dil malzemeleri barındıran bu sözlükte geçen Uygurların mutfak ve yemek
kültürüyle ilgili söz varlığı seçkisinden oluşmuştur. Tezimizde seçilen söz varlığının
Yeni Uygurca ve ağızlarındaki durumu da göz önünde bulundurularak tarihî–karşılaştırmalı bir yöntemle incelenmesi yapılmıştır. Çince “御制五体清文鉴” (Yu-zhi Wu-ti Qing-Wen-Jian) olarak adlandırılan sözlük, Türkçe “Han tarafından Yazılan Beş Dilli Mançuca Sözlük” olarak çevrilebilmektedir. Kısaca “Beş Dilli Sözlük” olarak bilinen bu sözlük, 18. yüzyılın sonlarında Mançuca-Tibetçe-Moğolca-Uygurca-Çince olmak üzere beş dille
düzenlenmiş, kelimeler alfabetik sıraya göre değil, anlama göre sıralanmış bir
kavram sözlüğüdür. Tezimize malzeme olan “Beş Dilli Sözlük’te geçen mutfakta kullanılan nesneler ve
yiyeceklere ad olan kelimeler, sözlüğün Rengârenk yemlik niŋ ser cemi (s. 3944- 3957), Ziraat ve ḫosul niŋ ser cemi birinci (s. 2903-2981), cabduḳ nimeler niŋ ser
cemi (s. 3397- 3580), yeyduġan nimeler niŋ ser cemi, birinci (s. 3741- 3867), yeyduġan nimeler niŋ ser cemi, ikinci (s. 3868- 3943) kısımlarında yer almaktadır. Çalışmamız, derlenen kelimelerden hareketle 18. yüzyılda Uygurların günlük yaşamında kullandıkları eşyalar ve yemek kültürünü yansıtmakla beraber, Beş Dilli Sözlük’ün tanıtılması, günümüz Türkoloji araştırmalarındaki değerinin anlatılması
amaçlanmıştır. Çalışmanın amacına ulaşabilmek için adı geçen sözlükten önce
hazırlanmış ve bu sözlüğün hazırlanmasına temel kaynak olmuş diğer sözlükler
hakkında da kısaca bilgi verilmiştir. Bundan başka, Beş Dilli Sözlük’ün hazırlanma
nedenlerini daha açık şekilde anlatabilmek için sözlük yazıldığı dönemin durumu da
kısaca anlatılmıştır. Tez, mevcut dil verilerinden ve tarih ışığında Uygurların mutfak eşyaları ve yiyecek
kültürünü de inceleyecektir. Disiplinler arası sahada yapılacak olan bu çalışma dil, tarih ve kültür bağlamında Uygurların mutfak ve yemek kültürünü toplu olarak ele
alacağından, Uygur kültür varlığının tüm boyutlarını aydınlatmamıza yardımcı
olacaktır.
