Özet:
Güncelliğini yitirmeyen insan hareketliliği konusu bu çalışmada alanda ihmal edildiği düşünülen uluslararası kriz ve araçsallaştırma ilişkisi bakımından incelenmektedir. İnceleme, uluslararası krizlerin ne boyutta insan hareketliliği yarattığı, bu hareketliliğin hangi aktörler tarafından, hangi alanlarda ve neden araçsallaştırıldığı üzerinden yapılmaktadır. Araştırmada savaşların, çatışmaların ve doğal afetlerin insanların hayatta kalma içgüdülerini harekete geçirerek akut ve "zorunlu" kitlesel hareketliliğe yol açtığı ve bu zorunluluğun araçsallaştırmaya zemin hazırladığı gözlemlenmiştir. "1990 sonrası dönemde yaşanan uluslararası krizlerin hangilerinde kitlesel insan hareketliliği gözlemlenmiştir?" sorusundan yola çıkılarak yapılan araştırmada, savaş ve çatışma kaynaklı yirmi altı adet uluslararası kriz saptanmıştır. Doğal afetler de kriz olarak nitelendirilerek araçsallaştırma faaliyetleri kapsamında teze dahil edilmiştir. Uluslararası Kriz Davranışları Projesi'nin ve Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği'nin temel kaynak olduğu bu çalışmada, hem niceliksel hem de niteliksel araştırma yöntemlerinden yararlanılmış, esas itibariyle mültecilere ve sığınmacılara odaklanılmıştır. Uluslararası kriz, kitlesel insan hareketliliği ve araçsallaştırma kavramlarından ne anlaşıldığı ortaya konduktan sonra, her bir krizin yaratmış olduğu hareketlilik niceliksel olarak incelenmiş, akabinde karşılaşılan araçsallaştırma faaliyetleri niteliksel olarak analiz edilmiştir. Bu doğrultuda, alınan kararlar, kriz bölgesinde bulunmuş kişilerin anıları, insan hakları örgütlerinin raporları, basında çıkan haberler ve davalar ışığında araçsallaştırma faaliyetlerinin izi sürülmüştür. İncelenen tüm krizlerde en az bir araçsallaştırma faaliyetine rastlanmakla birlikte, araçsallaştırma kararının en nihayetinde aktörlerin dış politikalarına dair bir karar olduğu saptanmıştır. Savaş ve çatışma kaynaklı krizlerdeki araçsallaştırma faaliyetlerinin doğal afetlerdekilere kıyasla daha fazla alanda görüldüğü ve daha uzun soluklu olduğu elde edilen önemli bulgular arasında yer almıştır. Bir diğer önemli bulgu araçsallaştırma faaliyetleri ile insan hareketliliğinin boyutu arasında her zaman bir bağ kurulamayacağı, bazı krizlerde bir kişinin bazı krizlerde ise beş milyon kişinin bu faaliyetlere maruz kaldığı olmuştur. Araçsallaştırmada esasında krizin süresinin, niteliğinin, krize müdahil olan aktör sayısının ve krizin yaşandığı coğrafyanın etkili olduğu tespit edilmiştir. Araçsallaştırmanın denetim ve yaptırım mekanizması kurulmadıkça süreceği ve bunun bir insan hakları ihlali olduğu sonucuna varılmıştır.
